Wat gebeurt er in de hersenen als je slaapt?

“Er gebeurt heel veel in de hersenen. De hersenen zijn actief tijdens het slapen, maar we weten niet precies welke functies dit heeft. Daar zijn een heleboel theorieën over. Bijvoorbeeld dat je dan je geheugen en herinneringen organiseert, maar ook dat afvalstoffen van cellen in het brein worden opgeruimd. Voor die theorieën is wat bewijs, maar veel is nog niet onomstotelijk vastgesteld. Daarom vind ik slaaponderzoek ook zo interessant. We slapen allemaal en er is nog veel te ontdekken. Maar als je puur kijkt naar de hersenactiviteit van gezonde mensen, dan kan ik dat wel uitleggen.”

Illustratie: Grand Foulard

Slaapcyclus

De hersenactiviteit is te meten door middel van elektroden die op de hoofdhuid worden geplakt. Op een elektro-encefalogram (eeg) zijn hersengolven te zien. “Gezonde mensen die geen slaapproblemen hebben, slapen in een cyclus van verschillende fasen. Deze slaapcyclus herhaalt zich meerdere keren per nacht. Hoewel de duur van die cycli gemiddeld ongeveer negentig minuten is, kan dit per persoon flink verschillen. In het begin van zo’n cyclus heb je meestal meer diepe slaap. Deze kenmerkt zich door grote trage hersengolven op het eeg. Na de diepe slaap volgt meestal de ‘Rapid Eye Movement’ ofwel REM-slaap. Dat is de fase waarin je ogen tijdens het slapen snel bewegen. De hersengolven lijken op de golven die we hebben als we wakker zijn. Deze cyclus herhaalt zich gedurende de nacht, waarbij de hoeveelheid diepe slaap steeds minder wordt en de hoeveelheid lichte slaap en REM-slaap steeds meer.”

Hoeveel slaap heb je nodig?

“Dat is uiteraard heel persoonlijk, maar voor volwassenen wordt tussen de zeven en negen uur per nacht aangeraden.”

Maar hoe weet je hoeveel slaap je nodig hebt?

“Je kijkt dan naar symptomen, zoals hoe je je voelt overdag. Als je merkt dat je erg slaperig bent of elk weekend heel lang in bed ligt of regelmatig heel moeilijk wakker wordt, dan krijg je waarschijnlijk niet genoeg slaap. Dat kan natuurlijk allerlei redenen hebben. Veel mensen kunnen daar zelf wel een inschatting van maken en merken dit ook op: als ik te lang of te kort in bed lig, dan word ik chagrijnig.”

Kun je teveel slapen?

“Ja, je kan teveel slapen. Een korte slaapduur is niet goed, maar een te lange ook niet. Als je lang slaapt, is de vraag wel of er niet iets anders aan de hand is. Iemand die ziek is, slaapt vaak meer. Maar dan is het niet zo dat slaap die ziekte heeft veroorzaakt. Uit grote epidemiologische studies blijkt wel dat slaap een relatie heeft met bijvoorbeeld bepaalde hart- en vaatziekten. Maar we weten niet of er een causaal verband (een relatie tussen oorzaak en gevolg, red.) is. Bij bijvoorbeeld dementie is de ziekte meestal al een tijd voor de diagnose in ontwikkeling, we weten niet of de slaapproblemen dan een eerste symptoom zijn of een daadwerkelijke risico factor.”

Kun je slaap inhalen?

“Tot op zekere hoogte. Er is vorig jaar een onderzoek verschenen waarin de suggestie wordt gewekt dat wanneer je in de weekenden bijslaapt, je daarmee het risico op verschillende lichamelijke ziekten kunt verkleinen. Maar het is niet zo dat wanneer je vaak te weinig slaapt, je dit altijd genoeg kunt compenseren. Onderzoekers zijn er onderling niet over uit of het beter is om dit slaaptekort te compenseren in het weekend en daarmee je ritme te verstoren, of dat het beter is om het ritme van kort slapen aan te houden.”

En hoe zit het met de uitspraak dat de uren die je voor twaalf uur ’s nachts slaapt dubbel tellen?

“Nee, die uitspraak is niet waar. Want zowel de diepe slaap als REM-slaap zijn belangrijk.”

Word je van slapen dik?

“Slaap beïnvloedt onze body mass index (bmi – getal dat de verhouding aangeeft tussen gewicht en lichaamslengte, red.) en andersom beïnvloedt de bmi ook onze slaap. Dat blijkt uit één van onze recente studies gepubliceerd in wetenschappelijk tijdschrift Sleep Medicine op basis van gegevens uit het Erasmus Rotterdam Gezondheid Onderzoek (ERGO) in de wijk Ommoord (zie Kader onderaan dit artikel). Mensen die een uur korter slapen per nacht hebben gemiddeld genomen een halve punt hogere bmi dan mensen die langer slapen. Mensen die goed slapen, hebben meestal een lagere bmi. Als je bmi een punt hoger is, slaap je gemiddeld anderhalve minuut korter per nacht. Dus het effect is niet zo groot. Als je dik bent, komt dit dus niet alleen doordat je slecht slaapt. De bevinding werkt beide kanten op: van een hoge bmi ga je slechter slapen en als je slecht slaapt, heb je kans op een hogere bmi.”

Hangen slaapproblemen samen met bepaalde ziekten?

“Er zijn aanwijzingen dat je bij bepaalde slaapproblemen een verhoogde kans op Parkinson hebt, maar we weten niet of die slaapproblemen de ziekte beïnvloeden of daar een gevolg van zijn. Bij de ziekte van Alzheimer zijn er eiwitophopingen in de hersenen. De slaap speelt mogelijk een rol bij het opschonen van het brein. Het is dus mogelijk dat het één het ander beïnvloedt, maar we weten dit absoluut niet zeker. Meer kennis over het verband is heel nuttig: als blijkt dat slaapproblemen behoren tot de eerste symptomen van een ziekte, dan is dat aanleiding om te kijken of je een ziekte in dat stadium kunt afremmen.”

Meer weten over slaap?

Bekijk de lezing die Annemarie Luik gaf bij de Universiteit van Nederland: Hebben wij in Nederland een slaapprobleem?

ERGO

ERGO staat voor Erasmus Rotterdam Gezondheid Onderzoek. De deelnemers zijn bewoners van de Rotterdamse wijk Ommoord van 45 jaar en ouder. Elke deelnemer wordt uitgebreid onderzocht, onder andere op het gebied van beweging, bloed, bloeddruk, bloedvaten, hart- en longfunctie, ogen en geheugen. De focus van ERGO ligt op gezondheidsproblemen en ziekten die vooral op oudere leeftijd voorkomen in hersenen (dementie, depressie, angst- en slaapstoornissen), hart- en bloedvaten (infarct en beroerte), botten (osteoporose en gewrichtsslijtage), ogen (macula degeneratie en glaucoom) en huid (psoriasis, eczeem en huidkanker). Ook de genetische aspecten en medicijngebruik worden onder de loep genomen.