Hoe de strijd om ijzer een rol speelt bij de ontwikkeling van een tropische ziekte

Van Mexico tot Senegal en van Sudan tot India: de tropische ziekte mycetoma komt in meer dan twintig landen op en vlak boven de evenaar voor. Patiënten ontwikkelen vervelende tumorachtige gezwellen, meestal op hun voeten. Amputatie is vaak het gevolg.

De schimmel die mycetoma veroorzaakt, kapselt zich in korrels die je met het blote oog kunt zien. Ze lijken een beetje op peperbolletjes. En net als peperbolletjes, zijn deze korrels moeilijk kapot te maken. ‘Niemand wist hoe die korrels gevormd werden’, legt Van de Sande uit. ‘Maar de korrels zijn precies de reden waarom mycetoma moeilijk te behandelen is. Medicatie kan door de harde korrels maar lastig doordringen.’

‘Medicatie kan door de harde korrels maar lastig doordringen’

Door rupsen met de schimmel te infecteren, kwam de onderzoekers erachter dat de strijd om ijzer een belangrijke rol speelt bij de vorming van de korrels. De resultaten publiceerde Van de Sande samen met collega’s van de Ierse Maynooth University, de Japanse Osaka University en het RIKEN Institute in Nature Communications.

Van de Sande legt uit: ‘De gastheer, in dit geval de rups, zorgt ervoor dat er zo min mogelijk ijzer beschikbaar is voor de schimmel. De schimmel produceert daarop een stofje, de siderofoor, om het ijzer van de rups af te pakken en te kunnen groeien. Dit mechanisme kan een nieuw aangrijpingspunt zijn voor medicatie.’

Wendy van de Sande in het lab

Mycetoma ontstaat doordat mensen op het platteland met blote voeten buiten lopen. Kleine wondjes door bijvoorbeeld doornstruiken worden op den duur geïnfecteerd met de schimmel of bacterie die mycetoma veroorzaakt. Langzaam ontstaan de gezwellen. ‘Ik denk dat mensen het lang proberen te negeren. Je trekt niet zo snel drie uur uit om naar de stad af te reizen voor een gek plekje op je voet.’

Op een gegeven moment groeien de plekjes  uit tot tumorachtige gezwellen, die zo uit de hand kunnen lopen dat ze de dagelijkse bezigheden belemmeren. ‘Het land bewerken wordt moeilijk als je niet goed kan bewegen. Het stigma zorgt vaak voor sociale isolatie en zitten ook het vinden van een huwelijkspartner in de weg. Uiteindelijk worden de meeste patiënten afhankelijk van hun omgeving’, aldus Van de Sande.

Matige uitkomsten

Voor de behandeling is dure medicatie nodig, die veel mensen niet kunnen betalen. Na een halfjaar medicatie, is een chirurgische verwijdering van de gezwellen of zelfs amputatie nodig, waarna nog een halfjaar medicatie volgt. Wendy: ‘De uitkomsten zijn vaak matig. Hopelijk kunnen we met de nieuw opgedane kennis in de toekomst amputaties voorkomen.’

Hoe vaak mycetoma voorkomt is moeilijk te zeggen, geeft Van de Sande aan. Pas in 2016 werd de ziekte officieel erkend door de WHO, onder andere door de inzet van de onderzoeksgroep van Van de Sande. ‘Inmiddels is het iets duidelijker, en blijkt dat in de endemische dorpjes, 5 op de 1.000 mensen aan mycetoma lijden.’ Waarom het zo lang duurde voordat de ziekte erkend werd, wijt Van de Sande aan het feit dat mycetoma niet dodelijk is, ondanks dat het een erg vervelende ziekte is. ‘Malaria en dengue zijn een groter probleem in die regio.’

Inmiddels komt ook in Westerse landen mycetoma weleens voor. Vluchtelingen nemen het bijvoorbeeld mee uit hun land van herkomst. ‘Ook in Nederland hebben we de laatste jaren een groeiend aantal patiënten gezien.’

Beurs

Voordat de nieuwe kennis over de rol van ijzer bij de korrelvorming daadwerkelijk tot nieuwe medicijnen leidt, moet er nog veel gebeuren. Een eerste stap heeft Van de Sande al gezet door met Open Science in het MycetOS project te kijken welke medicijnen het mechanisme kunnen remmen. Vervolgens zal de werkzaamheid van die medicijnen verder moeten worden getest. Hiervoor heeft Van de Sande een beurs van een half miljoen euro ontvangen van de LEO Foundation uit Denemarken, samen met het Zwitserse Drugs for Neglected Diseases Initiative en de Universiteit van Antwerpen.