In de zorg moet bewuster worden omgegaan met zware pijnstillers. Uit eerder onderzoek door LUMC blijkt dat het aantal ziekenhuisopnames vanwege zware pijnstillers met 50% is gestegen in 2013 tot 2017. In 2017 moesten ruim 1500 mensen naar het ziekenhuis en overleden er 211, vaak aan overdoses pijnstilling in combinatie met drugs. Minister Bruno Bruins waarschuwde al eerder voor de risico’s – hij sprak van een ‘pijnstiller-epidemie’ – en presenteerde in oktober 2019 een reeks maatregelen, waaronder een website die informatie verstrekt over deze medicijnen.

Verslavingskans

Of iemand de kans loopt, verslaafd te raken, is deels genetisch bepaald. Zo ook bij zware pijnstillers. Hoogleraar farmacogenetica Ron van Schaik onderzoekt hoe DNA de werking van geneesmiddelen kan voorspellen. Hij heeft onder andere het DNA-paspoort voor medicatie geïntroduceerd: artikel. De nieuwste ontwikkeling op dit gebied is een nieuwe test die kan voorspellen hoe verslavingsgevoelig een individu is voor sterke pijnstilling door middel van opiaten, zoals morfine. Het Erasmus MC neemt deze test als eerste in Nederland in gebruik. Als artsen die verslavingskans weten, kunnen ze voor een andere pijnstillingsstrategie kiezen.

Vertrouwen

Erfelijke factoren bepalen hoe een individu op een geneesmiddel reageert. Wordt het geneesmiddel snel afgebroken, of langzaam, welke bijwerkingen zijn er te verwachten? Van Schaik: “We weten al veel over genen die de werking van geneesmiddelen kunnen beïnvloeden, maar de gevoeligheid voor verslaving is ook van erfelijke factoren afhankelijk. Wij bieden nu een test aan, die kijkt naar zestien genen die allemaal te maken hebben met verslaving. Door een juiste weging van de uitkomst van deze test kan met 75% zekerheid worden voorspeld of iemand gevoelig is voor opiatenverslaving. Dit kan oplopen naar een sensitiviteit van 97%, volgens de producent, indien ook niet-genetische factoren worden meegenomen. Er is zoveel vertrouwen in de test dat deze al aan de Food and Drug Administration (FDA) is aangeboden voor een breakthrough evaluation procedure.” De FDA waakt over de kwaliteit en veiligheid van voedsel en medicijnen in de Verenigde Staten. “Met een dergelijke test kunnen we in de toekomst voorkomen dat mensen verslaafd raken aan pijnstilling door ze met andersoortige medicatie te helpen”, aldus Van Schaik.

De test wordt eerst uitvoerig onderzocht bij de afdeling Klinische Chemie van het Erasmus MC, het enige laboratorium in Nederland dat deze test nu kan uitvoeren. Van Schaik: “We valideren de test zowel technisch als klinisch voordat we deze in de kliniek zullen toepassen.”

Meer / Minder effect

DNA-variaties kunnen er ook voor zorgen dat pijnstillers minder goed werken, maar soms resulteert het juist in een krachtiger effect. Van beide gevallen een voorbeeld.

Te weinig

Tramadol, ook een pijnstiller uit de opioïd-familie, moet eerst in het lichaam omgezet worden in morfine, voordat het zijn werking kan doen. Dat gebeurt in de lever, door het enzym CYP2D6 dat betrokken is bij de afbraak van 25% van de voorgeschreven geneesmiddelen. Als gevolg van een genetische variatie heeft ongeveer 5-10% van de blanke bevolking geen actief CYP2D6. Dat betekent dat één op de tien tot twintig mensen veel minder gevoelig is voor de pijnstillende werking van tramadol. Wanneer deze patiënten zelf hun tramadol dosis kunnen regelen, doseren zij zichzelf te hoog en krijgen daardoor bijwerkingen.

Te veel

Maar het omgekeerde, juist een hógere activiteit van de pijnstiller, komt ook voor. Enkele jaren geleden werd een tragisch voorbeeld beschreven in medisch tijdschrift The Lancet. Door een verdubbeling van het CYP2D6 gen, iets wat bij 2-3% van de blanke bevolking voorkomt, werd bij een jonge vrouw de pijnstiller codeïne veel sneller dan normaal omgezet in morfine. Zij gaf borstvoeding, waardoor de morfine werd overgebracht op haar kind. Na dertien dagen overleed de baby door de overdosis morfine die het kind via de moedermelk binnenkreeg.