Wat vooral opvalt aan de 11-jarige Emma zijn haar broze haren. Het Franse meisje is ook kleiner dan haar leeftijdsgenoten en kon tot haar zevende jaar niet praten of lopen. Het zijn allemaal symptomen van haar ziekte: de zeldzame DNA-reparatiestoornis trichothiodystrofie, ofwel TTD. TTD komt voor bij ongeveer één op de miljoen kinderen.
Emma was zes jaar toen ze kennismaakte met prof. Jan Hoeijmakers van het Erasmus MC. De hoogleraar moleculaire genetica had een idee hoe hij haar kon helpen. In zijn laboratorium had hij namelijk gezien dat muizen met eenzelfde genetisch defect als TTD-patiënten versneld verouderden. Maar ook dat een aangepast dieet de veroudering vertraagde en deels zelfs ongedaan maakte. Met minder calorieën leefden de muizen tot wel drie keer zo lang, en in een veel betere conditie.
Een vergelijkbaar dieet had bij Emma zo’n spectaculair effect. Al 12 dagen na de start van het dieet verdwenen de trillingen in haar handen en de weken, maanden en jaren die volgden leerde ze zelfs lopen, praten, fietsen en haar naam schrijven. Terwijl de verwachting was dat ze alleen maar achteruit zou gaan. In januari 2022 vierde ze haar 11e verjaardag, in relatief goede gezondheid.
Verjaardag in rolstoel
Het verhaal van Emma is een voorbeeld van hoe het nieuwe expertisecentrum voor DNA-reparatiestoornissen wil werken. Artsen en wetenschappers bundelen er hun kennis, met het doel om van elkaar te leren en zo patiënten beter te helpen. Emma laat zien hoe waardevol die samenwerking kan zijn. Zonder het muisonderzoek van prof. Hoeijmakers had ze waarschijnlijk haar 11e verjaardag gevierd in een rolstoel. Dat wil niet zeggen dat alle kinderen met een DNA-reparatiedefect geholpen zijn met een pasklaar dieet, benadrukken de betrokken artsen en wetenschappers. Maar het illustreert de meerwaarde van een innige samenwerking tussen onderzoek en de kliniek.
Het expertisecentrum is een langgekoesterde wens die nu in vervulling gaat, vertelt Hoeijmakers. ‘We doen in Rotterdam al heel lang fundamenteel onderzoek naar DNA-reparatie. Nu kunnen we onze ontdekkingen uit onderzoek met cellen en muizen vertalen naar de specialistische zorg voor patiënten met deze zeldzame aandoeningen.’
Het centrum richt zich voorlopig op patiënten met xeroderma pigmentosum (XP), Cockayne syndroom (CS) en trichothiodystrofie (TTD). Dit zijn alle drie zeldzame ziektes die worden veroorzaakt door een fout in het DNA-reparatiemechanisme van de cel. Afhankelijk van waar in het reparatiemechanisme het foutje zit, ontstaan kenmerkende symptomen zoals versnelde veroudering bij CS, de broze haren bij TTD of een verhoogd risico op huidkanker bij XP (zie ook kader). In overleg zijn ook patiënten met een andere DNA-reparatiestoornis welkom in het expertisecentrum.
Wat is een DNA-reparatiestoornis?
Bij patiënten met een DNA-reparatiestoornis is de moleculaire machine om DNA te repareren kapot of werkt deze minder goed. Het DNA in onze cellen raakt de hele dag beschadigd, bijvoorbeeld door zonlicht of door bijproducten van onze eigen stofwisseling. Als DNA-schade niet goed wordt hersteld, stapelt deze zich op en dit heeft enorme consequenties. Cellen met te veel DNA-schade gaan dood en dragen bij aan vervroegde veroudering. Anderzijds kan DNA-schade ook leiden tot mutaties en bijdragen aan het ontstaan van kanker. Er bestaan meerdere soorten DNA-reparatiestoornissen. Afhankelijk van waar het probleem in het reparatiemechanisme zit, leidt dit tot vroegtijdige veroudering en/of kanker en een verscheidenheid aan andere symptomen.
Voorbeelden van DNA-reparatiestoornissen zijn het Cockayne-syndroom (CS), trichothiodystrofie (TTD), xeroderma pigmentosum (XP), Fanconi anemie (FA), Bloom syndroom (BS), Nijmegen breuk-syndroom (NBS) en ataxia telangiëctasia (AT). DNA-reparatiestoornissen kunnen niet worden genezen. De behandeling is erop gericht de klachten te verminderen en complicaties zoveel mogelijk te voorkomen.
In het nieuwe expertisecentrum voor DNA-reparatiestoornissen werkt een gespecialiseerd team samen. Eind januari 2022 hielden ze voor het eerst samen kinderspreekuur. Ouders of verzorgers en hun kind zien op dat spreekuur achtereenvolgend een kinderarts, kinderneuroloog, klinisch geneticus, dermatoloog, diëtist en verpleegkundig specialist. De specialisten overleggen na dit spreekuur en maken een plan voor de zorg en behandeling in de toekomst. Indien nodig, worden ook andere specialisten geconsulteerd, zoals de orthopeed, oogarts, KNO-arts, GZ-psycholoog of speciale tandarts.
Op het kinderspreekuur is ook een afgevaardigde van de patiëntenvereniging Amy and Friends Nederland aanwezig voor vrijblijvend contact en informatie.
Volwassen patiënten worden gezien op het multidisciplinaire spreekuur voor volwassenen met Erfelijke en Aangeboren afwijkingen van de afdeling Interne Geneeskunde, in combinatie met de dermatoloog.
De zorg voor patiënten met een DNA-reparatiestoornis is momenteel in Nederland erg versnipperd, constateert klinisch geneticus en coördinator van het expertisecentrum Yvette van Ierland. Door de patiënten samen te brengen in één ziekenhuis hoopt ze hen betere zorg en begeleiding te bieden.
‘Door de zeldzaamheid zijn DNA-reparatiestoornissen vaak relatief onbekend bij veel specialisten. Daarbij komt dat vele orgaansystemen kunnen zijn aangetast, waardoor een specialistische multidisciplinaire aanpak eigenlijk een must is. Onze polikliniek beoogt met name een adviserende en ondersteunende rol te vervullen, in nauwe samenwerking met de lokale zorgverleners.’
Groeicurves
Het doel van het nieuwe centrum is om de zorg en kwaliteit van leven van patiënten vooruit te helpen. Dat doet het Rotterdamse centrum door nauw samen te werken met fundamenteel wetenschappers en collega’s in andere expertiseklinieken voor DNA-reparatiestoornissen in binnen- en buitenland. Van Ierland: ‘Zo hebben we recent bijvoorbeeld gezamenlijk groeicurves voor kinderen met het Cockayne-syndroom gepubliceerd. Hiermee kunnen we de voeding en groei van deze kinderen beter monitoren en begeleiden. Ook een klinische studie naar de effecten van een voedingsinterventie, het vinden van relaties tussen het specifieke genetische defect en ziekteverschijnselen of verloop van de ziekte en het ontwikkelen van richtlijnen en scholing behoren tot onze toekomstplannen.’
‘Eindelijk een plek waar bestaande en nieuwe kennis en ervaringen gebundeld worden’
Daniëlle Soontiëns, voorzitter van de Stichting Amy and Friends, is blij met het nieuwe expertisecentrum. ‘Eindelijk een plek waar bestaande en nieuwe kennis en ervaringen gebundeld worden, zodat ouders, verzorgers en specialisten niet steeds opnieuw het wiel hoeven uit te vinden. Door deze samenwerking kunnen we een totaalpakket van informatieve, praktische, emotionele, medische en wetenschappelijke ondersteuning bieden aan de patiënten en hun families.’
Kanker en verouderingsziekten
Moleculair bioloog dr. Arjan Theil is als consultant scientist betrokken bij het nieuwe expertisecentrum. Als fundamentele wetenschapper is hij de vraagbaak voor wetenschappelijke vragen over de patiënten. Vragen als: wat gaat er precies mis bij het repareren van de DNA-schade? En is dat defect te repareren? Of: kan ik ook ziek worden op latere leeftijd als ik drager ben van de ziekte CS of TTD? Theil: ‘Dat laatste is absoluut niet het geval, als drager merk je gelukkig niks van de ziekte.’
Theil verwacht dat kennis over DNA-reparatiestoornissen een grotere groep kan helpen dan de enkele patiënten per jaar met zo’n zeldzame ziekte. ‘Ook bij gezonde mensen stapelen beschadigingen en foutjes in het DNA zich op. Dit leidt tot veroudering en kan zelfs kanker veroorzaken. Het gaat langzamer dan bij patiënten, omdat bij gezonde mensen het DNA-reparatiemechanisme goed werkt. Maar de onderliggende moleculaire processen zijn hetzelfde. Van de zeldzame patiënten leren we lessen over kanker en verouderingsziekten, zoals alzheimer en parkinson. Aandoeningen die veel meer mensen raken, waar nog geen effectieve behandeling voor is. Daarom is het juist zo belangrijk om onderzoek te blijven doen naar zeldzame aandoeningen.’
Het expertisecentrum voor DNA-reparatiestoornissen is onderdeel van ENCORE, het expertisecentrum voor erfelijke neuro-cognitieve ontwikkelingsstoornissen van het Erasmus MC, en kwam tot stand met steun van de Erasmus MC Foundation.
