Hij kijkt vaak naar zijn huisdier, een poes. Fantastisch voorbeeld, vindt de psychiater. “Die lummelt maar wat aan, gaat graag naar buiten en heeft geen enkele moeite met een beetje voor zich uitstaren. Langdurige stress? Kent ze niet. Hooguit als ze tijdens de vakantie naar een oppas moet.”

Prof. dr. Witte Hoogendijk met Poes Saartje (Foto’s: Phil Nijhuis)

Kom daar eens om bij de mens. In onze moderne maatschappij wil iedereen de beste versie van zichzelf zijn. Daardoor werken we veel te lang, slapen te kort, leven ongezond en hebben te veel stress. “Duizenden jaren geleden was stress vooral nuttig”, zegt Hoogendijk. “Het is bedoeld om te reageren. Acute stressoren zijn stressveroorzakers die concreet zijn, die je kan waarnemen. Als er bijvoorbeeld een tram aankomt, reageert je lichaam en spring je opzij. Stress is dus ook heel functioneel.”

Waakvlamstand

Chronische stress komt in de natuur ook voor, zoals heel fysieke stressoren als een gebrek aan voedsel. Hoogendijk: “Maar daar is het lichaam op gebouwd, dus treden er compenserende processen in werking. Chronische stress is functioneel als de dreiging langer aanhoudt. Je ziet dat mensen en dieren dan in een soort waakvlamstand gaan en hun energie sparen voor betere tijden. Ze vertonen op zo’n moment vaak dezelfde symptomen als bij een depressie: geen interesse in de omgeving, geen honger, zo min mogelijk bewegen, oppervlakkig slapen en geen concentratie op bepaalde dingen. Dit helpt het organisme zichzelf te onderdrukken, zichzelf te deprimeren. Als je bijvoorbeeld een proefwerkweek hebt, is het functioneel dat je in je cocon kruipt en niet allerlei andere dingen wilt doen zoals feesten. Je moet zitten, je taak afmaken en geen interesse tonen voor al die afleiding.”

Dreigend ontslag

Helaas zijn veel chronische stressoren van nu niet concreet. “Denk aan een dreigend ontslag, aan een reorganisatie die soms zomaar een jaar kan duren. Je kunt er niet tegen vechten en je kunt er niet voor vluchten. We maken ons zorgen en blijven piekeren. En dan zitten we ook nog eens opgescheept met een verouderd stressresponssysteem dat erg lijkt op dat van andere dieren. Dit systeem – honderden miljoenen jaren geleden al in de basis aanwezig bij de vis – kan niet omgaan met moderne stressoren. Het is ingesteld op concrete stressoren, zoals een vallende tak of een roofdier dat achter je aanzit.”

Hoogendijk vervolgt: “Of je last hebt van stress, ligt aan hoe je in elkaar zit. Er zijn eigenlijk twee type mensen. Sommigen zijn heel stressgevoelig, anderen heel stressbestendig. Vroeger had je baat bij verschillende types. De durfals gingen jagen en trokken erop uit. De minder stressbestendigen waren wat angstiger, dwangmatiger controlerend. Ook dat was goed; zij zorgden ervoor dat alles netjes bleef en dat mensen niet per ongeluk giftige besjes aten. Beide types hadden een belangrijke functie.”

Heel normaal

Uitersten zijn heel normaal, benadrukt de psychiater. “Maar als je snel last hebt van stress, moet je wel een beetje oppassen en bedenken: Zo ben ik blijkbaar, dus hoe ga ik hiermee om? Las bijvoorbeeld tijdens een drukke dag genoeg pauzes in om een luchtje te scheppen of een stukje te lopen, zodat je even kunt ontspannen. Als je dit niet lukt, vraag er dan hulp bij van een coach of therapeut.
En realiseer je dat je qua stressrespons nog een beest bent. Dat al die nare sensaties die je voelt – nervositeit, kloppend hart, zwetende handen – bij een verouderd systeem horen. Dat je je daar geen zorgen over hoeft te maken, je hele soort heeft er last van. We hebben alleen te weinig tijd gehad om ons aan te passen aan de abstracte stressoren van onze tijd. In een vingerknip in de tijd zijn we – met dank aan de industriële en digitale revolutie – ineens anders gaan leven. We zitten als octopussen aan onze beeldschermen vastgezogen, we bewegen weinig, we eten veel en we zitten binnen. Sinds de sociale media verkeren we opeens in kringen die veel groter zijn dan waar onze hersenen eigenlijk op gebouwd zijn. Natuurlijk, voor veel mensen is dat alleen maar leuk. Maar als je gevoelig voor stress bent, bedenk dan dat je hier rekening mee moet houden.”

Besef je eenmaal dat je een beest bent, leef dan ook een beetje meer als dat beest. Besteed extra aandacht aan lekker buiten zijn, veel bewegen, goede voeding, met je echte vrienden zijn en op tijd ontspannen en lummelen. Leef als een beest, maar, waarschuwt Hoogendijk: “Denk als een mens. Wij zijn gezegend met een enorm brein en met een vrije wil. Wij kunnen zelf bedenken waar we over denken, hoeveel stress we naar ons toe trekken, wanneer we ophouden met piekeren. We kunnen ons eigen gedrag beïnvloeden. We hebben een pauzeknop, die we kunnen gebruiken.”

Relax…

Besef ook, zegt Hoogendijk, dat in deze moderne tijd privé en werk door elkaar zijn gaan lopen. Ons privéleven is een stuk drukker geworden. “Het kan goed zijn om eens kritisch naar je persoonlijke agenda te kijken. Moet je niet eens een verjaardag skippen of die groepsapp van je mobiel verwijderen? We vullen onze vrije tijd met dingen die lijken te ontspannen. Je gaat bijvoorbeeld naar een festival met veel muziek en veel mensen. Je drinkt alcohol en misschien gebruik je zelfs drugs. Deze vorm van ontspanning is daardoor intensief en weinig duurzaam geworden.”

Om nog maar even terug te komen op zijn rondlummelende poes: “Dát is pas ontspanning.”

En dat doe je zo

In het boek ‘Leef als een beest’ geeft hoogleraar psychiatrie Witte Hoogendijk samen met Volkskrant journaliste Wilma de Rek de volgende tips:

• Speel. “Alle dieren spelen. Ook goed voor de mens. Maak hier tijd voor en doe iets wat je leuk vindt.”
• Beweeg. “Een van de verstandigste dingen die een mens kan doen. Het maakt spieren sterker, botten krachtiger, het brein scherper, de geest rustiger.”
• Communiceer als een beest. “Voor elk dier zit er een grens aan de omvang van de kudde waarin het zich plezierig voelt. Bij de mens ligt die grens op ongeveer honderdvijftig. Laat die duizend vage Facebookvrienden een tijdje rusten. Kijk welke mensen echt waardevol voor je zijn en bewaar je aandacht voor hen.”
• Eet gezond.
• Slaap genoeg en volgens een vaste regelmaat.
• Leef bewust. “In het hier en nu. Goed voor je gevoel van welbevinden.”
• Ontspan. “Het brein wil niet niks doen, maar niks doen is wél heel goed voor je brein. En het lijf wil niet al te veel bewegen, maar bewegen is wél heel goed voor het lijf. Zet dus het lijf aan het werk en maan het brein tot rust.”