Minder stress
Studies tonen aan dat ‘een groene omgeving’ een positief effect heeft op de mensen die er bivakkeren. In stadswijken, kantoren én ziekenhuizen zorgt de natuur voor vermindering van stress, voor een betere gezondheid en daarmee voor meer levensgeluk. Al in 1984 toonde de wetenschapper Roger Ulrich de helende werking van groen bij het herstel van patiënten in ziekenhuizen aan. Zuurstof, de fijne geur, zelfs het zicht op bomen en planten zou al heilzaam zijn. Het Erasmus MC heeft gekozen voor een groene toekomst. En daar is niets zweverigs aan.
‘Zelfs het zicht op bomen en planten zou al heilzaam zijn’
“Toch speelde de natuur niet meteen de hoofdrol in de plannen voor de nieuwbouw”, zegt Liesbeth van Heel, programmasecretaris van ONE, oftewel Ons Nieuwe Erasmus MC. “In de samenwerking met de gemeente kwamen we tot drie uitgangspunten voor de gebouwkwaliteiten, die het motto zouden blijven: veilig = heilig, healing = leading en duurzaam = goedkoper. Maar toen we de effecten van de bouwplannen onderzochten, ontstond het besef van de grote bijdrage die ‘groen’ zou kunnen leveren aan de healing environment die we ambieerden. Bomen en planten, tezamen met veel daglicht en een warme inrichting.”
A room with a view
Een geweldige ambitie, maar tegelijk een tour de force. Hoe pak je zoiets aan met een gebouw van 207.000 m² vloeroppervlak en tussen de 10 en 29 verdiepingen hoog, met grote verschillen tussen de verschillende gebouwdelen? ”Natuurlijk waren er beperkingen”, zegt Van Heel. “Publieksgebieden kun je van groen voorzien, op de verpleegafdelingen is dit moeilijker. Planten brengen insecten en schimmels met zich mee. Ook kunnen patiënten allergisch zijn, dus we kunnen ze niet middenin de natuur zetten. Tegelijk wilden we ze wél toegang geven tot het groen. Zo kwamen we als ontwerpteam en opdrachtgever op het idee voor de daktuinen, in 2006 al. Het gebouw is voor een groot deel twaalf verdiepingen hoog en op sommige plaatsen zeven, met de verpleegafdelingen op de hogere verdiepingen. Bovenop die zevende etage hebben we twee tuinen met fruitbomen aangelegd en waar het gebouw inspringt is sedumbeplanting.” De patiënten hebben vanuit hun kamers zicht op de tuin, a room with a view dus. Als de gezondheid het toelaat kunnen ze hier heerlijk wandelen of in bed naar de tuin worden gereden.” En, met een glimlach: “Iemand opperde het idee van een bijenkast, maar dat leek ons toch wat te gewaagd.”
‘Een bijenkast leek ons toch wat te gewaagd’
Appels op het dak
Groene daken zijn geen novum bij het MC. In 2009 had het Sophia Kinderziekenhuis de primeur met een – door de gemeente Rotterdam gesubsidieerd – sedumdak op de toen gerealiseerde dakopbouw. Maar de nieuwe daktuinen op de achtste verdieping zijn uniek en niet alleen omdat ze met 3000 m² de grootste van Nederland zijn op die hoogte. Nu ja, tuinen. Je kunt het ook een park noemen, of een boomgaard. Als patiënt zit je op een bankje – of je wandelt over de meanderende paden – tussen tientallen appel- en perenbomen, overigens van gevarieerde rassen. Temidden van al dat fruitige groen en met uitzicht op de skyline van de Maasstad waan je je niet in een ziekenhuis. Een kunstwerk!
‘Je waant je niet in een ziekenhuis’
Van Heel licht toe: “Het succes komt grotendeels voor rekening van de landschapsarchitecten van Juurlink + Geluk. Zij vulden het groenplan in waarbij gekeken is naar bloeitijd, geuren en kleuren, noem maar op. Maar ook qua bouwtechniek komt er heel wat bij kijken: het gewicht, de verankering, de afwatering. Er is gekozen voor laagstammige en meerstammige bomen die zonder diepe wortels toch stevig vastzitten in een plantgat. Het kan immers best waaien op die hoogte. Zoiets luistert nauw en kan alleen met goede afstemming binnen het gehele ontwerpteam van onze nieuwbouw, en de uitvoering is ook niet toevallig ondergebracht bij de hoofdaannemer van het project.”
Groene oases
Juurlink + Geluk onderscheidde in het ontwerp vier deelprojecten: de daktuinen, het dr. Molewaterplein, de Wytemaweg en de 6.00 m² aan atria, door de architect ‘internal green worlds’ gedoopt. De atria vormen een groene ader van oases, gevoed door het vele natuurlijke licht dat door glazen daken en wanden schijnt. Er is een ruimtelijkheid die je – opnieuw – nauwelijks met een ziekenhuis associeert. Op het Plein zijn de zitplekken zo overdekt met groen dat je de pauzerende medewerkers bijna moet zoeken. En aansluitend op de Arcade is de Serre gecreëerd, een vertrek van zes verdiepingen hoog met veel glas. Deze is ook toegankelijk voor patiënten en het bezoek.
“Heel vroeg in het ontwikkeltraject van het nieuwe ziekenhuis werd gedacht aan een ontwerp met per patiëntenthema een gebouw”, zegt Van Heel. “Maar in de toenemend multidisciplinaire tertiaire zorg passen geen eilandjes, met bruggen die ook ophaalbruggen zouden kunnen worden. Het moest een eenheid worden en ik denk dat dit goed gelukt is. Op enkele plaatsen hebben we met vides gewerkt en is met licht en groen een verbinding tussen atrium en begane grond of kelderverdieping gemaakt. De SEH (Spoedeisende hulp, red.) is een vide vanuit het Hof naar de parterre. De SEH is hiermee veel lichter en een minder beladen plek. Radiotherapie heeft twee vides vanuit het Atrium en de Tuin naar niveau -1, waar de bestralingsbunkers gelegen zijn. Uiteraard hebben we veel opties overwogen, maar eigenlijk zijn de groene locaties vrij natuurlijk tot stand gekomen.”
‘Het moest een eenheid worden en ik denk dat dit goed gelukt is’
Binnen en buiten
De kracht van het ontwerp ligt deels in de creatieve integratie tussen interieur en exterieur. Van Heel: ”Daar waar het kon is een verbinding gemaakt met de omliggende parken. Zeker bij de verschillende ingangen is de overgang soepel en natuurlijk. Als patiënt kom je hier toch met je koffertje in de hand voor een lastig onderzoek of een opname. Als je dan vanuit de buitenlucht een donkere, sobere ruimte binnenstapt waar het allemaal ineens heel kil lijkt, draagt dit niet bij aan je gemoedsrust. Wij wilden dit verzachten, de menselijke maat opzoeken. Daarom hebben we bij de hoge entreeruimte, die een wens van de gemeente was, een entresol gemaakt waar je koffie kunt drinken terwijl je wacht.”
De menselijke maat. Het is een begrip dat steeds terugkomt bij het Erasmus MC, hoe uitgestrekt het academische ziekenhuis ook is.
Groen helpt bij genezing! Echt waar?
Ontspanning, schoonheid, rust. Maar er is meer. De aanwijzingen dat ‘groen’ een daadwerkelijk heilzame invloed heeft op mensen, worden steeds sterker. Omgevingspsycholoog Agnes van den Berg inventariseerde de studies op dit terrein en deed zelf ook onderzoek. Van den Berg, die voor de Projectorganisatie Nieuwbouw in 2003 de ontwerpnotitie ‘Groen’ schreef, stelt in GezondNu dat natuur zorgt voor meer rust en genezing. Het zou letterlijk de hartslag vertragen, het herstel bevorderen en complicaties beperken. Zelfs een tuintje of een akkertje thuis zou de gezondheid ten goede komen.
Van Heel gelooft hier zeker in. “De indicatie dat planten en daglicht bijdragen aan het herstel van zieken wordt steeds sterker. Kennelijk worden we rustig in de natuur. Alleen al ernaar kijken doet iets met ons onderbewuste, reduceert stress. Je kunt je wel bedenken dat een opname in een ziekenhuis een aanslag op je spieren kan zijn als je maar stil in bed blijft liggen. Wellicht dat de groene daken uitnodigen tot meer bewegen, al kan dat natuurlijk niet altijd voor iedere patiënt. Onze tuin is een verblijfstuin, maar in het buitenland zijn veel voorbeelden van healing gardens. En het Tergooi ziekenhuis in Hilversum heeft al enkele jaren een chemotuin, waar patiënten in een houten paviljoen de therapie krijgen.”
‘De eerste vogels zijn al gesignaleerd’
De ultieme wetenschappelijke verklaring van de werking van groen is wellicht nog niet geleverd. Maar al in 1984 publiceerde Roger Ulrich (geen medicus maar een architect!) in Science de resultaten van zijn studie naar de invloed van groen op het genezingsproces. Hij rapporteerde wel degelijk bewezen effecten, zoals een betere nachtrust, minder klachten en een wel dertig procent lager gebruik van pijnstillers. Ulrich’s publicatie was baanbrekend. In Amerika werd ‘health design’ bijna een hype. In Europa zijn we iets voorzichtiger, maar voor veel wetenschappers zijn de studies van Ulrich en zijn navolgers voldoende ‘evidence based’ om toe te passen in hun ontwerpen. Van Heel: “Ulrich deed zijn onderzoek in een kleinere populatie en daarnaast lagen mensen dertig jaar geleden veel langer in het ziekenhuis. Maar de aanwijzingen zijn sterk. En dus grijpen we het nieuwe Erasmus MC aan voor een herhalingsstudie.”
‘Herhaling’ Ulrich-onderzoek
Als hoogleraar Maatschappelijke Gezondheidszorg zijn stadswijken het primaire terrein van prof. Alex Burdorf. Zijn onderzoeken wijzen op een duidelijke correlatie tussen de hoeveelheid groen en gezondheidsproblemen bij de bevolking. Nog los van de zuurstof en verkoeling, lijken planten te zorgen voor vrolijkheid en leefbaarheid in de wijk. Mensen zijn meer buiten, bewegen, zoeken elkaar op. Rotterdam heeft de laatste decennia enorm geïnvesteerd in vergroening van de stad en is onmiskenbaar aantrekkelijker geworden. Ook groene daken helpen mee, vindt Burdorf. Sterker nog: ‘Elke grote stad die haar inwoners een goed leven gunt zal de daken groen moeten maken’, zo laat hij optekenen in het Rotterdamse Dakenboek (Esther Wienese, 2017).
‘We gaan keihard aantonen dat uitkijken op groen gezond is’
De hoogleraar gelooft sterk in een samenhang tussen een groene omgeving en het herstel van patiënten, maar wil als wetenschapper wel ‘hard bewijs’ zien. Samen met de TU Delft voert zijn afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg het experiment van Roger Ulrich opnieuw uit. Het ziekteverloop van patiënten met uitzicht op de nieuwe daktuin en patiënten waarvan de kamers op de gevel van een gebouw uitkijken, wordt vergeleken. Maar Burdorf heeft er vertrouwen in, getuige de kop van ‘zijn’ hoofdstuk in het Rotterdamse Dakenboek: ‘We gaan keihard aantonen dat uitkijken op groen gezond is’.
Vriendenfonds
Van al dat groen in het nieuwe Erasmus MC is de daktuin misschien toch wel het paradepaardje. Deels gefinancierd via donaties aan het Vriendenfonds is het nú al, zo kort na de opening, een succes te noemen. Van Heel: “Het duurt nog een paar maanden voordat we een appeltje kunnen plukken. Maar de eerste vogels zijn al gesignaleerd: er zit een koppel tortelende duiven en ik heb al eens een merel een vette worm zien verorberen. Niemand gaat vrijwillig naar het ziekenhuis, maar ik denk dat we het verblijf van onze patiënten zo aangenaam en menselijk mogelijk hebben gemaakt.”