De onderzoekers ontwikkelden met behulp van zogeheten antigene cartografie – een methode om de evolutie van virussen visueel te maken – een wereldwijde ‘vogelgriepkaart’. Deze kaart laat zien waar verschillende varianten voorkomen, hoe ze van elkaar verschillen en welke overeenkomsten ze delen.
‘Op basis van die gedeelde eigenschappen ontdekten we verrassend genoeg dat één breed beschermend vaccin voldoende zou kunnen zijn om tegen de meeste varianten te beschermen’, vertelt viroloog Mathilde Richard van Erasmus MC. De bevindingen zijn nu gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Nature.
Jarenlange zoektocht naar vaccin
H5 hoogpathogene aviaire influenza, beter bekend als vogelgriepvirussen, zijn al sinds de jaren ‘90 een groeiende bedreiging voor mens en dier. Deze virussen hebben zich over vrijwel alle continenten verspreid en veroorzaken regelmatig grote uitbraken onder pluimvee, wilde vogels en zeezoogdieren. ‘Om duidelijk te maken hoe ernstig de ziekte bij vogels is, noem ik vogelgriep vaak de ebola van de kippen’, legt Richard uit.
In Nederland waren er grote uitbraken van vogelgriep in 2014. Sinds 2020 komen deze bijna jaarlijks voor. Bij zo’n uitbraak moeten honderdduizenden kippen en ander pluimvee worden geruimd. De economische impact en de gezondheidsrisico’s voor mensen zijn enorm groot. ‘Ook mensen kunnen inmiddels ernstig ziek worden. Omdat de virussen steeds veranderen, is het moeilijk een vaccin te ontwikkelen dat tegen alle varianten beschermt.’
De onderzoekers vonden op vier van de tien bezochte locaties vogelgriepvirus in karkassen van skua’s en adéliepinguïns. Op één van die plekken werd onder skua’s een opvallend hoge sterfte vastgesteld. Tien van de tien uitgebreider onderzochte dode skua’s waren door een infectie met een vogelgriepvirus gestorven.
De zoektocht naar een vaccin dat dieren en mensen beschermt tegen de vele vogelgriepvirussen die rondgaan, houdt de wetenschap al jaren bezig. ‘De grote vraag die ons zorgen baart is of dit virus een pandemie kan veroorzaken die vergelijkbaar is met de coronacrisis’, aldus Richard. ‘Om zo’n pandemie te beperken, is een vaccin nodig dat dieren en mensen voldoende beschermt tegen de verschillende varianten.’
‘Vogelgriepkaart’ voor duurzame oplossing
Voor sommige varianten zijn al wel vaccins ontwikkeld, maar volgens Richard sluiten die vaak niet meer aan bij de circulerende varianten als ze klaar zijn voor gebruik. ‘Daardoor lopen we steeds achter de feiten aan. Wij wilden iets anders doen en een universele en duurzame oplossing bedenken. Daarvoor moesten we terug naar het oorspronkelijke virus uit de jaren ’90 om daarna alle mutaties en hun locatie in kaart te brengen.’
Afbeelding: de wereldwijde vogelgriepkaart
Het idee voor de ‘vogelgriepkaart’ ontstond na de vogelgriepuitbraak in Nederland in 2014. Het jaar daarna gingen de onderzoekers aan de slag met het analyseren van een grote hoeveelheid data. ‘We hebben tien jaar nodig gehad om deze overzichtelijke en visuele database te maken, waarmee we snel kunnen beoordelen of het nieuwe vaccin bescherming biedt of moet worden aangepast. En die kaart is nooit af, want ook de nieuwe varianten moeten eraan worden toegevoegd.’
Fase I studie en vervolg
Het nieuwe vaccin bleek effectief bij fretten – een vaak gebruikt diermodel bij griepstudies – en voorkwam ernstige ziekte bij infecties met twee verschillende vogelgriepvarianten uit uiteenlopende delen van de wereld. Op dit moment wordt in een fase I klinische studie getest of het centrale vaccin ook geschikt is voor mensen. ‘Als het ook bij mensen goed werkt, kunnen we snel reageren bij een eventuele pandemie. We hopen dus op een goede uitkomst. Daarna hangt het vervolg af van samenwerking met de farmaceutische industrie’, besluit Richard.
Viroloog Mathilde Richard van Erasmus MC
Gezondheidsbedreigingen
De focus van het Erasmus MC op vroege diagnostiek, bevolkingsonderzoek en populatiestudies zorgt ervoor dat we snel kunnen reageren op gezondheidsbedreigingen door klimaatverandering, globalisering en leefstijl. We onderzoeken effectieve maatregelen om gezondheidseffecten te voorkomen en te beperken. Zoals beschreven in Koers28, de strategie van het Erasmus MC.
