Oratie

‘Elke screening heeft zijn nadeel, sommige ook zijn voordeel’

Een screeningsapp op de telefoon die de hele nacht de adem monitort op zoek naar afwijkingen, zodat de gebruiker direct na het opstaan weet of alles nog goed gaat met de gezondheid. Voor sommige mensen klinkt dat als een droom. Voor prof. dr. Iris Lansdorp-Vogelaar van de afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg niet. Tijdens haar oratie op 9 februari 2024 legt zij uit waarom. 

Deel
13 likes
Leestijd 12 min
prof. dr. Iris Lansdorp-Vogelaar
Prof. dr. Iris Lansdorp-Vogelaar
Een screening, of vroegopsporing, is een medisch onderzoek bij mensen die geen klachten over hun gezondheid hebben. Het doel daarvan is om een ziekte, zoals darmkanker of borstkanker, op te sporen voordat de klachten beginnen. Hierdoor is de kans op genezing of minder klachten groter en zijn er vaak meer behandelmogelijkheden. ‘We onderzoeken nu in principe een grote groep gezonde mensen op initiatief van de overheid’, vertelt Lansdorp-Vogelaar. De kans dat iemand zonder klachten daadwerkelijk ziek is, is heel klein, dus de kans op voordeel is ook heel klein. Terwijl iedereen in die groep wordt blootgesteld aan de nadelen van de screening.    

Bewust van nadelen

Lansdorp-Vogelaar is groot voorstander van bewezen screenings, zoals het bevolkingsonderzoek darmkanker. Maar niet van zomaar alle screenings. De bijna Cruijffiaanse titel van haar inaugurele rede is daarom niet voor niets: ‘Elke screening heeft zijn nadeel, sommige ook zijn voordeel’. ‘In mijn oratie beargumenteer ik dat screening een heleboel goed kan doen, maar ook een heleboel kwaad. Daarom moeten we dus voorzichtig met dit soort nieuwe technologieën, zoals ademtesten, omgaan’, licht Lansdorp-Vogelaar toe. 

Toch denken veel mensen niet na over de nadelen van screening. ‘Baat het niet, dan schaadt het niet’ is dan ook een veelgehoorde kreet als het om screenings gaat. Lansdorp-Vogelaar denkt daar anders over. ‘Vanaf het moment dat de uitnodiging voor een screening voor bijvoorbeeld borstkanker op de deurmat valt, worden mensen zich er ineens van bewust dat ze mogelijk ziek kunnen zijn of worden. Dat kan spanning geven. En als de uitslag niet gunstig is, wordt die spanning nog groter. Als de uitslag van de vervolgonderzoeken dan toch aangeeft dat er niets aan de hand is, is de opluchting groot, maar zijn de zorgen voor niets geweest’, aldus Lansdorp-Vogelaar.  

Als de uitslag bij vervolgonderzoeken ongunstig blijft, is het voordeel van de screening dat de ziekte eerder is geconstateerd. Hierdoor zou de behandeling minder belastend kunnen zijn en de kans op overlijden minder groot. ‘Maar dit is geen garantie en er staat dus een heel rijtje nadelen tegenover’, aldus Lansdorp-Vogelaar. Zo komen bij screenings vaak ook andere ziekten aan het licht of wordt gescreend op ziekten waarvoor nu geen genezing mogelijk is, zoals eierstokkanker. De aanstaande hoogleraar pleit daarom voor bewustwording van de nadelen en wil de balans tussen voor- en nadelen van screening verbeteren. ‘Dat is waar mijn vakgebied om de hoek komt kijken: de modellering van vroegopsporing.’ 

Rekenmodel test screening

Lansdorp-Vogelaar en haar team kunnen met behulp van een rekenmodel alle screenings testen. Dit model is een soort virtual reality game, waarin mensen zijn nagebootst. Zij lijken in hun levensverwachting, hun risico op kanker en hun gedrag precies op mensen in bijvoorbeeld de Nederlandse bevolking. Door deze mensen, net als in het echt, een screeningsprogramma te laten doorlopen, kunnen we zien wat er met deze mensen gebeurt: hoeveel mensen worden getest, hoeveel mensen hebben een ongunstige uitslag, hoeveel mensen krijgen een ziekte, hoeveel mensen gaan dood aan die ziekte’, legt Lansdorp-Vogelaar uit. 

Modellering vroegopsporing

Afbeelding: modellering van vroegopsporing

Het voordeel van virtual reality ten opzichte van het echte leven is, dat we ook kunnen kijken wat er gebeurt als ze niet gescreend worden, als ze iedere twee jaar gescreend worden, of als ze zelfs ieder jaar gescreend worden. Op deze manier kunnen we een heleboel verschillende strategieën doorrekenen en bepalen wat de beste manier van screenen is. Daarnaast kunnen we ook de kosteneffectiviteit doorrekenen en de screenings meer personaliseren. Het model zelf wordt ook steeds mijn team van jonge onderzoekers en mijzelf aangepast en verbeterd. Het kan namelijk altijd beter.   

Continu aanpassen en verbeteren

Als het aan Lansdorp-Vogelaar ligt, worden niet alleen alle nieuwe screenings, maar ook de bestaande, bewezen effectieve screenings regelmatig door het rekenmodel doorberekend en verbeterd. We screenen iedere twee jaar bijna twee miljoen mensen op darmkanker. Bij maar ongeveer twee procent wordt darmkanker of een belangrijke voorloper gevonden. De overige achtennegentig procent van de mensen heeft dus geen voordeel gehad van die screening, maar wordt wel blootgesteld aan de mogelijke nadelen. In een ideale wereld zouden we alleen die twee procent van de mensen hebben gescreend die er baat bij hebben. Die ideale wereld bestaat helaas niet, maar het personaliseren van screening op basis van onderliggend risico kan gezien worden als een eerste stap in die richting’, besluit Lansdorp-Vogelaar. 

Prof. dr. Iris Lansdorp-Vogelaar studeerde econometrie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Zij is van jongs af aan al geïnteresseerd in de medische wetenschap en biologie, maar was naar eigen zeggen niet geschikt om daadwerkelijk medische handelingen te verrichten. Inmiddels houdt zij zich al meer dan twintig jaar bezig met screenings van maag, darm en leveraandoeningen. Op 9 februari wordt zij benoemd tot hoogleraar, met de leeropdracht Modellering van Vroegopsporing. ‘Nu combineer ik mijn liefde voor cijfers met mijn drijfveer om mensen te helpen. In Nederland is de screening goed geregeld, maar het kan altijd beter. Daar wil ik graag mijn steentje aan bijdragen.’ 

Oratie en symposium

De oratie van Iris Lansdorp-Vogelaar was op 9 februari om 16.00 uur live te volgen in de Aula van de Erasmus Universiteit Rotterdam en is terug te kijken via deze livestream. Voorafgaand aan de inaugurele rede was in het Erasmus Paviljoen op de Erasmus Universiteit Rotterdam een symposium te volgen: Preparing for the future. The possibilities, challenges and outreach of multicancer screening.

Flyer Symposium

Lees ook