Personen met overgewicht verwijten dat zij vraatzuchtig of zwak zijn? Nee, dat is niet terecht. Zo eenvoudig ligt het niet. Er zijn tál van redenen waarom de een snel dik wordt en een ander die misschien wel veel meer eet en snoept zo mager blijft als een lat.
Onbegrip
Het verdriet van mensen met obesitas is groot, merkt internist-endocrinoloog prof. dr. Liesbeth van Rossum telkens weer in haar spreekkamer. Niet in de laatste plaats vanwege het onbegrip waar deze personen tegenaan lopen. “Er rust nogal altijd een stigma op overgewicht. Er is sprake van een groot maatschappelijk probleem. Terwijl de helft van de Nederlanders kampt met overgewicht, worden we elke dag opnieuw volop blootgesteld aan een omgeving die een ongezonde leefstijl stimuleert.”
Tegelijkertijd ligt er zóveel meer aan obesitas ten grondslag dan te veel eten en te weinig bewegen alleen. Neem bijvoorbeeld de invloed van hormonen op overgewicht. “Het gevoel van verzadiging dat iemand doet stoppen met eten wordt gereguleerd door honger- en verzadigingshormonen die worden afgegeven in het maagdarmstelsel en door vetweefsel. Het probleem is dat in de overdracht van die signalen stoornissen kunnen optreden. Met als gevolg dat het gevoel van verzadiging verstoord raakt en iemand veel meer honger krijgt dan in een situatie waarbij signalen wel goed worden doorgegeven.”
Crashdieet
Er zijn allerlei factoren die de hormoonafgifte ongunstig kunnen beïnvloeden. Schadelijk kan het volgen van crashdiëten zijn die vaak worden gevolgd met als doel in korte tijd veel kilo’s te verliezen. Van Rossum: “In eerste instantie kan zo’n dieet effectief zijn. Maar op langere termijn worden er juist meer hongerhormonen en minder verzadigingshormonen aangemaakt. En gaat ook nog eens de verbranding omlaag. Met als gevolg dat het tegengestelde effect wordt bereikt. Mensen worden na het volgen van een crashdieet vaak zelfs zwaarder dan voor het dieet, waardoor zij opnieuw gaan diëten. Met een vicieuze cirkel en alsmaar toenemend gewicht tot gevolg.”
Bonbon
Ook het brein beïnvloedt de hongerhormonen, legt Van Rossum uit. “Door alleen al te kijken naar een bonbon schiet onze insulineafgifte omhoog, de bloedsuikerspiegel omlaag en schreeuwt ons lichaam om chocolade. De reclamewereld kent dit effect perfect en speelt daarop in om ons te beïnvloeden.” Hoewel dit effect niet alleen negatief hoeft zijn. Van Rossum: “Deze biologische reactie op onze gedachten kan ook juist positief worden ingezet om ook weer gewicht te verliezen, middels bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie.”
Hormonale veranderingen
Ook antibioticagebruik en bepaalde bacteriën die de darmflora verstoren, hebben effect op gewicht. Zo ook diverse soorten medicatie die als bijwerking gewichtstoename hebben. Te lang stilzitten speelt mee. En het aantal uren dat iemand slaapt. “Tegenwoordig slapen we gemiddeld genomen minder waardoor het bioritme verstoord raakt en de afgifte van onze hongerhormonen omhoog gaat. Van te weinig slaap krijg je zodoende meer trek. En belangrijk: slaaptekort veroorzaakt een grotere aanmaak van het hormoon cortisol waardoor het lichaam in een soort stresstoestand raakt.”
Ook daardoor is sprake van een vicieuze cirkel. Want juist chronische stress is een belangrijke oorzaak van overgewicht. De bijnieren maken in geval van chronische stress te veel stresshormoon cortisol aan. Sommige mensen zijn gevoelig voor zo’n verhoogde concentratie cortisol die het hongergevoel en vooral de zin in hoogcalorische voeding – oftewel snacktrek – aanwakkert en die een ophoping van vet in vooral de buikstreek veroorzaakt. Met ook in dat geval gewichtstoename tot gevolg.
Van invloed kunnen ook zijn een traag werkende schildklier, een groeihormoontekort en hormonale veranderingen tijdens de zwangerschap en overgang. Schade aan de hypothalamus kan een oorzaak zijn. Dit is het centrum in de hersenen dat de stofwisseling reguleert. Ook spelen heel soms genetische afwijkingen een rol, waardoor kinderen al op jonge leeftijd meer eetlust hebben.
Prof. dr. Liesbeth van Rossum
Buiten wandelen
Er zijn dus talrijke factoren die de kans op overgewicht vergroten. Het goede nieuws is echter: met meer begrip van de effecten van hormonen en andere omstandigheden op ons gewicht kunnen we hierop – tot op zekere hoogte – zelf invloed uitoefenen. Uiteraard door meer te bewegen en gezond te eten en bijvoorbeeld te kiezen voor verse, onbewerkte producten. “Drink vooral water en koffie of thee en geen suikerhoudende dranken. Slaap voldoende. Waag je niet aan crashdiëten. Vermijd te veel chronische stress door voldoende ontspanning of beweging. Ook effectief: stel jezelf geregeld bloot aan koude. Twee uurtjes per dag doorbrengen in 17 graden helpt al om vetmassa te verliezen. Wees niet zo bang voor koude. Je hoeft niet per se de warme sportschool in om af te vallen. Ga lekker buiten wandelen. Dat bevordert de stofwisseling en vetverbranding. Doe het bovenste deel van je rits open en even geen sjaal om. In onder andere de nekstreek zit namelijk bruin vet en bruin vet is goed vet dat calorieën rechtstreeks omzet in warmte. Rode pepers eten lijkt dat gunstige bruine vet ook te stimuleren. Zorg altijd dat je verbranding op peil blijft. Zit je veel, bijvoorbeeld in verband met werk? Sta dan elk half uur even op. Loop zoveel mogelijk naar de printer, haal koffie voor collega’s. En tijdens een urenlange vergadering kun je door alleen al je voeten of vingers te bewegen je rustverbranding omhoog brengen. Ook daarvan is aangetoond dat dit het verhoogde risico op hart- en vaatziekten, door lang stilzitten, kan verminderen.”
‘Nederland loopt voorop in gecombineerde leefstijlinterventie’
Eigen schuld
“Qua voeding gaat het vooral om de keuze voor gezonde producten en niet zozeer om de hoeveelheid calorieën. Ook wat dat betreft moet de mind set anders. Effectief is een combinatie van gezond eten, meer bewegen én het beïnvloeden van het brein met bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie. Zodat mensen de verleiding leren weerstaan en steeds vaker zullen kiezen voor gezond voedsel en voldoende beweging. Veel valt of staat met de juiste kennis van voeding, beweging, de psyche, slaap en de invloed van tal van factoren als hormonen en meer bewustwording van het veelvuldige gebruik van medicijnen met een gewichtsverhogende bijwerking. En minstens zo belangrijk: veroordeel mensen met overgewicht niet. Er wordt nog altijd gediscrimineerd op basis van overgewicht. Mensen die geen baan krijgen of zwakte wordt verweten, oftewel: eigen schuld, dikke bult. Er wordt vaak te simpel over obesitas gedacht. Daar ligt nog een belangrijke taak. Gelukkig wordt onze boodschap steeds vaker gehoord. Het is belangrijk om kennis en begrip over overgewicht en het voorkomen en bestrijden daarvan te vergroten.”
En er is nóg een positieve ontwikkeling: “Na jaren van gezamenlijk onderhandelen, heeft het ministerie van VWS nu bekend gemaakt dat de gecombineerde leefstijlinterventie – professionele begeleiding om te komen tot gezond eten, bewegen en beïnvloeding van de psyche en het gedrag – per januari 2019 in het basispakket zal komen. Ook dat is een zeer belangrijke stap in de goede richting en daarmee loopt Nederland nu wereldwijd voorop.”
