Buiktyfus is een levensbedreigende infectieziekte veroorzaakt door de bacterie Salmonella Typhi (zie Kader), die in Nederland niet veel voorkomt. Door gebrekkige hygiëne en een tekort aan schoon drinkwater is de ziekte in veel delen van Azië en Afrika alomtegenwoordig. Ver van mijn bed, zou je kunnen denken, maar volgens prof. dr. Hubert Endtz is er wel degelijk reden voor grote ongerustheid.

‘Dit zou weleens het begin van een pandemie kunnen inluiden’

Lastig

“Eind 2016 ontstond een uitbraak van buiktyfus in Pakistan, veroorzaakt door een type Salmonella dat ongevoelig is voor bijna alle antibiotica die voor de behandeling van deze ziekte worden ingezet. De uitbraak woekert nu nog door. Meer dan de helft van de ziektegevallen zijn kinderen jonger dan vijf jaar. Ook in Nepal en in Bangladesh is melding gemaakt van multiresistente bacteriën die buiktyfus veroorzaken”, vertelt de hoogleraar Tropische Bacteriologie. “De belangrijke vraag is of we hier te maken hebben met een lokale uitbraak in Pakistan die zich snel verspreidt naar andere landen, of dat we op veel plaatsen tegelijk resistente stammen zien ontstaan die zich op hun beurt weer in de regio kunnen verspreiden. Dat laatste maakt bestrijding extra lastig. Een snelle toenemende ongevoeligheid voor antibiotica bij deze bacteriestammen zou dan weleens het begin van een pandemie (een epidemie op wereldwijde schaal, red.) kunnen inluiden. Een pandemie die niet meer met antibiotica gestopt kan worden.”

Ongevoelig

Endtz, vanuit het Erasmus MC aangesteld als hoofd Applied Research aan de Fondation Mérieux in Lyon*, leidt een onderzoeksproject, samen met een team van artsen en onderzoekers uit Nederland, Bangladesh, Frankrijk en België, dat de problemen in kaart brengt. Bij een van de onderzoeken worden de genetische codes van de ziekteverwekkende bacteriën bestudeerd. Promotieonderzoeker Arif Tanmoy van de afdeling Medische Microbiologie en Infectieziekten van het Erasmus MC licht toe: “We hebben meer dan 500 bacteriestammen van patiënten met buiktyfus uit Bangladesh tussen 1999 en 2013 vergeleken met die van bacteriestammen van de recente uitbraken in Pakistan en Nepal. Daaruit bleek dat, hoewel de bacteriën in de drie landen alle behoren tot een type dat zich al over de hele wereld heeft verspreid, de genetische resistentie types verschillend zijn. Conclusie: de resistentievormen in de drie landen zijn onafhankelijk van elkaar ontstaan. Ze zijn niet voortgekomen uit eenzelfde bacteriële bron, maar uit verschillende bronnen.”

Onbetaalbaar

Tanmoy: “Gelukkig zijn die bacteriestammen nog wél gevoelig voor azithromycine, een antibioticum dat oraal kan worden ingenomen, maar in Zuid-Azië zijn al bacteriestammen gedetecteerd die ook voor dit antibioticum ongevoelig zijn. Het middel is daarom ongeschikt om op grote schaal in ontwikkelingslanden in te zetten. Een brede toepassing van azithromycine werkt ongevoeligheid in de hand. Dan blijft er slechts één alternatief over: zeer kostbare antibiotica die intraveneus (via een ader, red.) moeten worden ingespoten. Die middelen zijn voor ontwikkelingslanden als Bangladesh vanwege de kosten moeilijk op grote schaal inzetbaar.”

Geen bescherming

Endtz vult aan: “Alleen als buiktyfus tijdig wordt gedetecteerd en er geen sprake is van ongevoeligheid voor antibiotica, kan de ziekte goed worden behandeld. Zonder effectieve antibiotica zijn er slechts twee opties over om buiktyfus te bestrijden. Dat zijn preventieve maatregelen. 1). Zorgen voor schoon drinkwater, maar dat is zeer kostbaar en moeizaam te realiseren in gebieden waar de ziekte veel voorkomt. Ter illustratie: alleen voor een eiland als Haïti, waar de ziekte veel voorkomt, worden de kosten geschat op twee miljard dollar. 2). Invoering van een buiktyfus-vaccinatiecampagne bij dat deel van de populatie dat veel risico loopt. Dat zijn vooral kinderen jonger dan vijf jaar. Momenteel wordt een nieuw vaccin getest. In delen van Pakistan waar de ziekte veel voorkomt, wordt hiermee op dit moment massaal gevaccineerd bij kinderen vanaf zes maanden. Bevindingen uit eerdere studies in onder andere India, Nepal, Cambodia en Nigeria stemmen hoopvol.”

Vaccineren

Toch is Endtz niet optimistisch gestemd: “In het ergste geval krijgen we de verspreiding van resistente buiktyfus in de tropen niet goed onder controle. We gaan dan terug in de tijd van voor de komst van antibiotica rond 1947, toen 15% van de besmettingen tot de dood leidde. Als we uitgaan van 17-26 miljoen patiënten met buiktyfus wereldwijd, zal dat 2-4 miljoen sterfgevallen per jaar kunnen betekenen.”

Wat moet er gebeuren? “Op korte termijn is het in die landen niet haalbaar om de watervoorziening, sanitatie en hygiëne op orde te krijgen. Onder sanitatie verstaan we het geheel van sanitaire voorzieningen (waterleiding, riool, sanitair) en voorlichting over het nut en de noodzaak van hygiënische leefomstandigheden. Wij pleiten voor een tweetraps-aanpak: de eerste prioriteit ligt bij het versneld invoeren van vaccinatiestudies en vaccinatieprogramma’s. Vervolgens moet voor de lange termijn de watervoorziening en de sanitatie op orde worden gebracht. Alleen dan is een wereldwijde ramp te vermijden.”

Wat is buiktyfus?

• Buiktyfus is een infectieziekte van de darmen die zich verspreidt naar de bloedbaan. De ziekte wordt veroorzaakt door Salmonella Typhi bacteriën en komt alleen bij mensen voor.
• Buiktyfus wordt in de meeste gevallen verspreid door de inname van water en/of voedsel dat besmet is met ontlasting van patiënten met buiktyfus of van niet-zieke dragers van de bacterie. Directe besmetting van mens op mens is ongewoon, maar mogelijk via oro-anaal seksueel contact.
• Salmonella Typhi bacteriën zijn in staat om de darmwand te passeren. Daarna dringen ze binnen in monocyten, cellen die normaalgesproken ziekteverwekkende indringers uitschakelen. Bij de Salmonella Typhi bacteriën lukt dat niet altijd, waardoor ze zich via de bloedbaan door het hele lichaam kunnen verspreiden.
• Acht tot 14 dagen na de besmetting komt de ziekte meestal tot uiting.
• Patiënten worden behandeld met antibiotica. Bij goede behandeling sterft minder dan 1% van de patiënten aan de infectie. Zonder behandeling overlijdt meer dan tien procent van de patiënten aan ernstige complicaties zoals darmperforaties.
• Paratyfus is verwant aan buiktyfus en geeft hetzelfde ziektebeeld. Deze infectie wordt veroorzaakt door een andere bacterie: Salmonella Paratyphi.
• Tyfus (of vlektyfus) heeft niets met buiktyfus te maken. Tyfus wordt veroorzaakt door een bacterie die door kleerluizen wordt verspreid.

De Symptomen:

• Langzaam toenemende hoge koorts
• Hoofdpijn
• Buikpijn
• Verminderde eetlust
• Meestal in het begin verstopping, daarna soms diarree
• Later tijdens de ziekte: suf, rode vlekken op de huid van de buik

(Bron: RIVM)

COMPARE

Deze studie wordt deels gefinancierd door het Horizon2020 (project No. 643476) van de Europese Unie, en maakt onderdeel uit van COMPARE, een project dat zich richt op snelle detectie en actie bij ziekte-uitbraken bij mens en dier. Prof. dr. Marion Koopmans (hoofd van de afdeling Viroscience van het Erasmus MC) is de projectleider van COMPARE.

*Prof. dr. Hubert Endtz heeft vanuit het Erasmus MC een aanstelling bij de Fondation Mérieux in Lyon, een instelling die zich richt op de bestrijding van infectieziekten in ontwikkelingslanden. Tot 2012 was hij vijf jaar gedetacheerd in Bangladesh. De Fondation Mérieux richt zich in het bijzonder op kwetsbare bevolkingsgroepen, zoals vrouwen en kinderen. De organisatie zet zich ook in voor gezondheidsvraagstukken onder Syrische vluchtelingen in het Midden Oosten en Rohingyas in Bangladesh.