Grootschalig Europees onderzoek onder leiding van het Erasmus MC en bekostigd door de Europese Unie heeft onder meer als doel hiervoor bouwstenen aan te dragen. MOODSTRATIFICATION ging vorig jaar van start als vervolg op twee eerdere EU-projecten van het Erasmus MC: MOODINFLAME en PSYCHAID. In totaal waren daarbij dertig Europese centra betrokken. MOODSTRATIFICATION duurt tot medio 2022. Een interview met medisch immunoloog Hemmo Drexhage.
Reset immuunsysteem
Wat zijn stemmingsstoornissen?
Drexhage: “In het onderzoek kijken we naar de drie meest voorkomende. Eén: bipolaire stoornis. Hierbij zijn er grote stemmingswisselingen. De stemmingen – hoog en laag – zijn niet in overeenstemming met de situatie op dat moment. Iemand is bijvoorbeeld volslagen kritiekloos op seksueel of financieel gebied, om op een ander moment het leven niet meer te zien zitten. Dit laatste kan leiden tot suïcide. De tweede stemmingsstoornis: ernstige depressies die regelmatig terugkeren. En drie: postnatale depressie die soms gepaard gaat met psychoses.”
Hoe kunnen deze stoornissen ontstaan?
Drexhage: “Het is doorgaans een combinatie van genetische aanleg aan de ene kant en chronische stress en/of een psychisch trauma aan de andere. Iemand met bipolaire ouders heeft een genetische kwetsbaarheid. De kans dat je dan zelf ook een stemmingsstoornis ontwikkelt, wordt vergroot als je tijdens je jeugd wordt blootgesteld aan flinke stress. Denk onder meer aan kinderen die zich thuis niet veilig voelen, omdat ze emotioneel worden verwaarloosd. Ze worden bijvoorbeeld geslagen. En nu leg ik de link met immunologie: door deze chronische stress op de kinderleeftijd komt het immuunsysteem in een verkeerde stand te staan. Er zit voortaan een litteken.”
Life event
Op jonge leeftijd leidt dit meestal nog niet tot een duidelijke stemmingsstoornis, het systeem kan dan nog aardig zijn weg vinden. Die stemmingsstoornis komt vaak later, doorgaans tussen het twintigste en dertigste levensjaar, wanneer iemand in stressvolle omstandigheden raakt. Bekende voorbeelden zijn: voor het eerste zelfstandig gaan wonen, een verhuizing, het overlijden van een dierbare of een verbroken relatie. Zo’n life event is dan een katalysator voor de ontwikkeling van een stemmingsstoornis. Naarmate iemand ouder wordt, is dergelijke stress overigens minder nodig om een stemmingsstoornis te krijgen.”
Illustraties: Grand Foulard
Bijzonder aan ‘MOODSTRATIFICATION en de eerdere EU-projecten is dat immunologie – de leer over ons afweersysteem – centraal staat in een onderzoek naar psychische aandoeningen. Wat is de aanleiding?
Drexhage: “Lang is gedacht dat stemmingsstoornissen te maken hebben met iemands mentale instelling. Zo van: hij heeft een zwakke wilskracht. Of: zet je nu eens over die depressie heen. Dankzij observaties in vele verschillende medische disciplines begon rond 1990 serieus het inzicht te ontstaan dat stemmingsstoornissen niet alleen een psychische oorzaak hebben, maar ook een somatische, oftewel een lichamelijke. Zoals de ene persoon wordt getroffen door een hartinfarct en de andere de pech heeft tuberculose te moeten doormaken, zo kan de volgende een lichamelijke gesteldheid hebben die de kans vergroot op stemmingsstoornissen.”
Ook reuma en diabetes
“Ons immuunsysteem beschermt het lichaam tegen bijvoorbeeld virussen en bacteriën. Bij mensen met een auto-immuunziekte valt het systeem niet alleen schadelijke invloeden van buitenaf aan, maar ook gezonde, eigen cellen. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij reuma, diabetes type 1, psoriasis en bepaalde vormen van schildklier-lijden. In de jaren zeventig constateerden sommige artsen al dat mensen met een auto-immuunziekte relatief vaak een stemmingsstoornis hebben. Of dat mensen met een stemmingsstoornis dikwijls ook kampen met een auto-immuunziekte.”
Dezelfde bron
“Onderzoekers zijn dit verband steeds intensiever gaan bestuderen, ook in Rotterdam. Vroeger was bijvoorbeeld de gangbare gedachte: iemand met een auto-immuunziekte loopt een groter risico een stemmingsstoornis te ontwikkelen, omdat zijn levenskwaliteit is gedaald vanwege bijvoorbeeld zijn reumaklachten. Inmiddels is het inzicht gegroeid dat de stemmingsstoornis niet alleen het gevolg kan zijn van de auto-immuunziekte, maar evenals die auto-immuunziekte te maken heeft met een onderliggende afwijking in iemands afweersysteem. Ze komen daar beide uit voort.”
Varianten
“Wij zien in ons onderzoek dat bij mensen met een stemmingsstoornis het immuunsysteem verstoord is, dat het intrinsiek ziek is. Niet bij iedereen is de verstoring hetzelfde. Wij gaan op zoek naar varianten van afwijkingen in het immuunsysteem, we willen die afwijkingen stratificeren. Vandaar de naam MOODSTRATIFICATION. Het uitgangspunt is dat al die verschillende soorten immuun-afwijkingen zijn gekoppeld aan andere stadia, dan wel uitingsvormen van de stemmingsstoornis. Als je de specifieke afwijking van iemand kent, heb je misschien een aanwijzing voor de behandeling die het best bij diegene past.”
Wat weten we al over de relatie tussen het immuunsysteem en stemmingsstoornissen?
Drexhage: “Stemming, stemmingsveranderingen en de hersenfunctie staan niet op zichzelf. Ze worden geregeld vanuit het lichaam, mede door het immuunsysteem. Dit systeem speelt bijvoorbeeld een rol in de ontwikkeling van het kinderbrein naar het volwassenenbrein. Het is ook betrokken bij de trainingen – de voorbereiding – van de hersenen voor een gevaarsituatie en de daarbij horende respons op stress.”
Sterk verknoopt
“Het immuunsysteem doet dit allemaal niet alleen. Het is sterk verknoopt met het hormonale of endocriene systeem en het neurologische, autonome zenuwsysteem. Dit complete systeem – het immuno-, neuro-, endocriene-systeem – is normaal gesproken in een perfecte balans. Het zorgt ervoor dat wij in alle opzichten in evenwicht blijven, dat wij goed functioneren, of het nu gaat om onze bloedsuiker of onze hormonen.”
Tussenschakelstation
“Het systeem is er zoals gezegd ook om gevaarvolle situaties op te vangen. Voorbeelden: stress, infectie, hitte en koude. Dan stelt ons lichaam zich anders in. In een emotionele situatie krijg je bijvoorbeeld een andere hartslag en veranderen immunologische afweerreacties. En bij een heftige infectieziekte als koorts veranderen je emoties: je voelt je moe, zodat je naar bed gaat, en je kunt zelfs een beetje psychotisch raken. Bij dit alles is het immuunsysteem een intermediair tussen lichaam en hersenen. Dit zie je ook bij stemmingsstoornissen: het systeem is dan eveneens een tussenschakelstation. Heeft het immuunsysteem een afwijking, dan kan dit gevolgen hebben voor het brein en de emotieverwerking.”
Moleculen
“Een groot deel van ons onderzoek is moleculair. Wat is het verschil tussen het bloed van iemand met een stemmingsstoornis en het bloed van iemand zonder zo’n stoornis? Er zijn tientallen cellen en honderden stofjes bij betrokken: van T-cellen tot B-cellen en van adrenaline tot Stem Cell Factor.”
Kan het onderzoek leiden tot betere zorg voor patiënten?
Drexhage: “Onze tweede belangrijke doelstelling is dat we willen kunnen ingrijpen bij iemand met een stemmingsstoornis. Kunnen we het verstoorde immuunsysteem veilig in zijn hok terugduwen? Dat is niet onmogelijk. Ons vakgebied heeft al methoden ontwikkeld om het immuunsysteem te manipuleren. Denk bijvoorbeeld aan immuuntherapieën bij kankerpatiënten. En bij auto-immuunziekten als reuma kunnen we al iets ondernemen tegen bepaalde immuunstoffen door monoklonale antistoffen toe te dienen.”
Ontstekingsstoffen
“Een afwijking in het immuunsysteem gaat gepaard met een sterke neiging om ontstekingsstoffen aan te maken die effect hebben op het brein. Bij mensen met een stemmingsstoornis of verhoogd risico daarop is dit nu soms al tot een bepaalde hoogte te dempen met anti-ontstekingsmiddelen. Maar we willen daartoe veel beter in staat zijn, bijvoorbeeld door precies het middel en de dosis te geven die passen bij de specifieke patiënt. En ook door dit tijdig te doen, voordat een stemmingsstoornis zich heeft ontwikkeld.”
Diagnostische immuun-testen
“In het onderzoek proberen we diagnostische immuun-testen te ontwikkelen. In iemands bloed zou je dan kunnen zoeken naar stofjes die samenhangen met bijvoorbeeld een verhoogd risico om een depressie te krijgen. Of die duiden op de ernst van een depressie.
Dit is toekomstmuziek, maar we zouden willen bereiken dat risicogroepen een diagnostische immuun-test ondergaan en dat vervolgens de zorg wordt afgestemd op de uitkomsten. Neem kinderen met een bipolaire ouder. Ten eerste zijn zij erfelijk kwetsbaar voor een stemmingsstoornis. Ten tweede hebben zij een verhoogde kans dat ze niet veilig worden opgevoed. Het kan gebeuren dat vader of moeder de ene keer depressief is en dat de andere keer thuis alles mogelijk moet zijn. Het zou mooi zijn als een test kon worden aangeboden aan deze kinderen om vervolgens medicatie voor te schrijven die de eventuele afwijkingen in het immuunsysteem vermindert en zo stemmingsstoornissen op latere leeftijd voorkomt.
Ik zou tevreden zijn als we over drie jaar een aantal klinische studies doen of hebben gedaan waarbij het is gelukt correcties aan te brengen in het immuunsysteem. Hopelijk kunnen we dan misschien zelfs effect zien op de stemming. Als dat lukt, zal grootschalig patiëntonderzoek nodig zijn om de gevolgen op de lange duur in kaart te brengen.”
Toegankelijk
Een belangrijk doel van MOODSTRATIFICATION is dat inzichten uit het onderzoek toegankelijk worden gemaakt voor mensen met stemmingsstoornissen, hun naasten en geïnteresseerde psychiaters en psychologen. Dit is een taak van onder anderen liaison officer Bernadette Wijnker-Holmes. Zij zegt: “Ik bespreek bijvoorbeeld met vertegenwoordigers van patiëntenorganisaties wat er leeft bij hun achterban. Welke vragen zijn er? Waaraan is behoefte?”
Goed voor jezelf zorgen
Ze vervolgt: “Het gaat dan ook over wat je als patiënt zelf kunt doen, los van het medische aspect. Denk bijvoorbeeld aan gezond eten, bewegen, rust nemen. Dat zijn concrete zaken die helpen stress te verminderen of voorkomen. Als de oorzaak van stemmingsstoornissen in het systeem zit – het immuno-, neuro-, endocriene-systeem – is het dus extra belangrijk om goed voor dit systeem te zorgen. Rust, reinheid en regelmaat zijn voor iedereen belangrijk, maar nog meer als je een verhoogd risico hebt op stemmingsstoornissen.”
