De grote uitdaging voor wetenschappers is nu de totale uitschakeling van het virus dat sommigen levenslang bij zich dragen. In het Erasmus MC werkt het team van dr. Tokameh Mahmoudi aan een zogenaamde Shock-and-Destroy-therapie. Toen eind jaren zeventig, begin jaren tachtig aids de kop op stak, veroorzaakte de ziekte een schokgolf, vooral binnen groepen die bovengemiddeld risico liepen op een besmetting (homoseksuelen, gebruikers van drugs die in bloedvaten worden geïnjecteerd). Tot de komst van hiv-remmers in de negentiger jaren was aids een dodelijke ziekte. Met de meest recente CHAART-behandeling (combined highly active antiretroviral therapy) – in de volksmond combinatietherapie – lukt het ziekteverschijnselen volledig de kop in te drukken. Daarmee is aids voor mensen die toegang hebben tot deze medicatie inmiddels een chronische aandoening in plaats van een dodelijke ziekte.

Minder besmettelijk

“Het mooie aan deze therapie is ook dat de patiënten minder besmettelijk zijn. Maar daarmee zijn alle risico’s nog niet de wereld uit, vertelt onderzoeker Mahmoudi. “Tussen het moment van besmetting en het moment dat mensen weten dat ze besmet zijn en therapie krijgen, kunnen ze nog altijd wel degelijk de ziekte overdragen op anderen.”

Een ander probleem is therapietrouw. Patiënten moeten dagelijks op voorgeschreven tijdstippen hun medicijnen innemen. “Doen ze dat niet, dan werkt de therapie niet goed en bestaat de kans dat de ziekte zich openbaart en dat mensen weer besmettelijk raken voor anderen. Dus veilige seks is en blijft belangrijk”, aldus Mahmoudi.

Te duur

Ondanks de verbeteringen is de ziekte voor heel veel mensen nog steeds dodelijk. Dat komt doordat in veel landen de behandeling niet voor iedereen beschikbaar is, eenvoudigweg omdat deze te duur is en de gezondheidszorg niet overal goed is georganiseerd. De behandeling kost ongeveer 1.000 euro per patiënt per maand. Omdat lang niet iedereen de juiste zorg krijgt, zijn er alleen al sinds 2000 wereldwijd meer dan 25 miljoen mensen aan een hiv-infectie overleden. Geen wonder dat wetenschappers er alles aan willen doen om de verspreiding van hiv verder in te dammen en de behandeling ervan te verbeteren. De shock-and-destroy-therapie waaraan Mahmoudi werkt, moet ertoe leiden dat het virus in het lichaam van de patiënt gedood wordt, zodat de dure en ingrijpende combinatietherapie gestaakt kan worden. Een droom voor menig patiënt, want dag in dag uit al die pillen slikken – met alle bijwerkingen van dien – is geen pretje.

‘Ons doel is om al die slapende cellen te doden’

Shock and destroy

Hoe zou zo’n nieuwe therapie moeten werken? Mahmoudi legt uit dat dankzij de combinatietherapie het virus vrijwel geheel uit het bloed verdwijnt. Daardoor kan het geen kwaad meer doen. Maar het virus nestelt zich nog wel in zogenaamde T-geheugencellen, witte bloedcellen die belangrijk zijn voor ons afweersysteem. Mahmoudi: “Je zou kunnen zeggen dat die T-cellen met het virus erin, in slaap zijn. Ze zijn er wel, maar doen niks. Stopt de patiënt met zijn medicatie, dan kan één zo’n cel de ziekte weer aanwakkeren. Wat wij moeten doen is die cel eerst wakker schudden – de shock – en ‘m daarna zien te vernietigen – destroy.”

Teamwork

Biochemicus Mahmoudi en haar onderzoeksgroep ontwikkelen de nieuwe therapie niet alleen. Binnen het Erasmus MC zijn verschillende onderzoeksafdelingen betrokken bij dit proces. Denk bijvoorbeeld aan immunologie, virologie, interne geneeskunde en hematologie. Mahmoudi richt zich vooral op het wakker maken van de T-geheugencellen. En daarin is ze behoorlijk succesvol. Binnenkort publiceert ze haar bevindingen in een wetenschappelijke tijdschrift, want ze heeft stoffen gevonden die in staat zijn om – in combinatie gebruikt – op een waarschijnlijk veilige manier die T-geheugencellen wakker te schudden.

Trial and error

Het vinden van die stoffen is vooral een kwestie van uitproberen en volhouden geweest. Allerlei stoffen en combinaties van stoffen heeft Mahmoudi uitgetest. Net zolang tot ze succes had. De kunst is daarbij dat wel alle slapende cellen moeten worden gewekt. Laat je er een paar zitten, dan kan dat desastreuze gevolgen hebben. De testen van Mahmoudi vonden in eerste instantie plaats met modellen van slapende virussen. Pas bij succes werd de werkwijze toegepast op bloed van patiënten. Uiteraard buiten het lichaam, om risico’s te vermijden. Dat is geen eenvoudig karweitje, omdat slechts één op een miljoen T-cellen het slapende virus bevat. Om die T-cellen te oogsten, moet een patiënt vijf uur aan een machine liggen die eerst bloed aftapt, waarna de T-cellen die het virus bevatten eruit gefilterd kunnen worden en het overige bloed weer kan terugstromen in het lichaam van de patiënt.

Laatste stap

Uiteindelijk zal de therapie van Mahmoudi getest moeten worden op levende patiënten. De grote vraag: lukt het haar dan ook om alle slapende cellen te wekken? Dergelijk onderzoek moet uiteraard voldoen aan strenge veiligheidseisen. Bang dat haar shocktherapie het hiv-virus weer zo actief zal maken dat de patiënt ziek wordt, is Mahmoudi niet. De combinatietherapie die de patiënt standaard gebruikt, moet daartegen voldoende bescherming bieden. Maar het is nooit zeker wat medicijnen in een lichaam teweegbrengen.

Toch is Mahmoudi optimistisch: “We gebruiken een combinatie van drie medicijnen. Van twee daarvan zijn al veel gegevens bekend, één is er zelfs al op de markt. Door de drie medicijnen te combineren, hoeven we van elk medicijn maar een beetje te gebruiken. Dat maakt het risico op bijwerkingen klein.”

Verschil tussen leven en dood

De shocktherapie van Mahmoudi is slechts de helft van het shock-and-destroy-verhaal. Nadat het virus actief is geraakt, moet het ook nog volledig vernietigd kunnen worden. Ook daar wordt door vele wetenschappers in de wereld aan gewerkt, ook binnen het Erasmus MC. Mahmoudi: “Dat zal eveneens nog veel onderzoek vergen. Ons doel is om al die slapende cellen te doden; om het virus geheel en al onschadelijk te maken, zodat patiënten die zware combinatietherapie kunnen beëindigen.” Ook elders in de wereld wordt met smart gewacht op een dergelijke therapie. Het zou voor vele miljoenen mensen het verschil betekenen tussen leven en dood.

Nederland

In ons land leven zo’n 25.000 mensen met hiv. Naar schatting weet een kwart van hen niet dat zij het hiv-virus bij zich dragen. Doordat deze mensen niet behandeld worden, kunnen zij anderen infecteren. Wekelijks krijgen in Nederland 21 mensen te horen dat zij met het hiv-virus geïnfecteerd zijn.

Wereld

Wereldwijd hebben bijna 37 miljoen mensen een hiv-infectie. Dagelijks worden 5.000 mensen geïnfecteerd met hiv. In 2014 ontvingen 15 miljoen mensen levensreddende hiv-remmers. Toch krijgt nog 60 procent van alle geïnfecteerden geen behandeling met deze medicijnen. Hiv wordt het meest overgedragen door heteroseksueel contact. Van alle mensen met hiv leeft 70 procent in Afrika (cijfers AidsFonds).